"आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग"

आजकाल प्रत्त्येक जण सांगत असतो...थिंक आउट ऑफ बॉक्स. बर्याचदा  ते ऐकलं पण नेमकं आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग म्हणजे काय? याबद्दल कुणीच सांगत नाही.

कित्येकांना मी विचारलं आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग म्हणजे काय?

मला मिळालेली उत्तरे अशी: चौकोटी बाहेर विचार करणे, चौकोनाबाहेर विचार करणे, क्षमतेपलीकडे विचार करणे, वेगळा विचार करणे ई.

पण चौकोटी बाहेरचा/ चौकोनाबाहेरचा/ क्षमतेपलीकडे/वेगळा  विचार म्हणजे कुठला विचार? मुळात ही संकल्पना कित्येकांना समजली नाही. ऐकत जायचे आणि वापरात आणायचे एवढचं काय ते. थिंक आउट ऑफ बॉक्स असं सांगणे म्हणजे हवेत गोळीबार करण्यासारखा प्रकार.

आपल्याकडे एक पद्धत रूढ झाली आहे. एखादी गोष्ट इंग्रजीमध्ये विचारली की आपल्यापैकी बहुतांशी त्याचं मराठी अथवा हिन्दी मध्ये भाषांतर करतात. आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग च्या बाबतीत तसंच. म्हणजे तुम्ही कुणाला विचारलं आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग म्हणजे काय तर तुम्हाला उत्तर मिळेल-चौकोटी बाहेर विचार करणे.

आता चौकोटी बाहेर विचार करणे  / आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग म्हणजे:

गुगल सर्च केल्यानंतर मला मिळालेल्या काही व्याख्या:

·         “…is a metaphor that means to think differently, unconventionally, or from a new perspective.”( https://en.wikipedia.org/wiki/Thinking_outside_the_box)

·         “Thinking that moves away in diverging directions so as to involve a variety of aspects and which sometimes lead to novel ideas and solutions; associated with creativity” (https://www.vocabulary.com/dictionary/out-of-the-box%20thinking)

·         “Idea generation or problem solving that is not constrained by self-imposed limits or conventional barriers. Being free or breakthrough thinking, it creates new paradigms and explores non-logical and uncommon ways and solutions.” (http://www.businessdictionary.com/definition/out-of-the-box-thinking.html)

यावरून असं लक्षात येईल की वेगळंच काहीतरी अपेक्षित आहे. मग काय करायला हवं.

सर्वात आधी आपला बॉक्स  कुठला हे समजलं पाहिजे. तो बॉक्स समजला की त्याच्या बाहेर कसं जायचं ते कदाचित कळेल.

म्हणजे जोपर्यंत आपल्या विचारांची चौकट, तिची मर्यादा  लक्षात येत नाही तो पर्यंत त्याच्या पलीकडे आपण जाऊ शकत नाही.

आता ही विचारांची चौकट प्रत्येकाच्या बाबतीत वेगळी असू शकते. म्हणून मी कसा आहे, माझी विचार करण्याची पद्धत काय, आलेल्या समस्येला मी नेहमी कसं सामोरे जातो वगैरे याचं विश्लेषण करणे गरजेचे आहे.

आऊट ऑफ द बॉक्स थिंकिंग ’ या संकल्पनेचा अर्थ– काही तरी सर्जनशील विचार करणं, पारंपरिक मार्गाने जाण्यापेक्षा वेगळा मार्ग  शोधणे  किंवा ती गोष्ट वेगळ्या दृष्टिकोनातून पाहाणं अथवा पारंपारिक विचारसरणीला फाटा देऊन नाविन्याचा शोध घेणे असा होऊ शकतो.

दैनंदिन जिवनामध्ये कित्येक प्रसंग आपल्यासमोर येतात. आपण वेग-वेगळ्या पद्धतीने त्या सोडवण्याच्या प्रयत्न करतो. त्याचं एक उदाहरण-

एकदा संध्याकाळी कॉलेज संपल्यानंतर मी घरी गेलो. घरात प्रवेश केल्यानंतर मला असं लक्षात आलं की बायको मुलाला पुस्तकामध्ये कलर  शिकवण्याचा प्रयत्न करत होती. हा रेड कलर, हा ब्लू वगैरे वगैरे. तो काही लक्ष देत नव्हता. तो  नैसर्गिक मानवी स्वभाव. एखादी गोष्ट कर म्हटलं की आपण ही करत नाही.

शिकवण्याची ही पारंपारिक पद्धत. घरा-घरांमध्ये हे चित्र आपल्याला दिसून येईल. बाजारात अनेक पुस्तके उपलब्ध आहेत लहान मुलांसाठी जसं की साईझ , शेप, फ्रुट्सबद्दल. चित्रांच्या माध्यमातून दिलेलं असते सगळं.

पण ते पुस्तकातून शिकवणं मला काही रुचलं नाही. कारण तीन वर्षाच्या मुलाला तेवढी काही समज नसते.मुलं ऐकत ही नाही.

मी फ्रेश झाल्यानंतर त्याला मार्केट ला घेऊन गेलो. ५०-६० बलून चं एक पकेट घेऊन आलो. त्यात वेगवेगळ्या कलर चे बलून होते. घरी आल्यानंतर एक एक बलून फुगवून हवेत सोडायचा.  हा रेड कलर चा....हा ब्लू कलर चा. असं करता करता एक दीड तासांमध्ये तो संपूर्ण कलर समजायला लागला. उद्देश सफल झाला.

कलर शिकविणे हा उद्देश. पण पद्धत वेगळी. थोडक्यात त्याला वाटलं आपण खेळतोय. माझा उद्देश वेगळा-लर्निंग थ्रू फन. सगळ्यात सोपी पद्धत.

म्हणजे काय पारंपारिक पद्धतीला फाटा देऊन नवीन वाट शोधणे. आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग.

ज्या लोकांकडे आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग आहे ती आपल्याला यशाच्या शिखरावर पोचलेली दिसतात.

नामवंत लेखक शिव खेरा यांनी म्हटलेलं आहे की: “जितनेवाले कोई काम अलग नही करते, वे हर काम अलग ढंग से करते है/”

धोनी एक कर्णधार म्हणून खूप यशस्वी झाला. याचं कारण काय तर आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग. २०११ च्या वर्ल्ड कप च्या अंतिम सामन्यात धोनी चौथ्या क्रमांकावर खेळायला आला आणि पुढे काय झालं आपल्या सगळ्यांना माहित.  तसं पाहिलं तर  युवराज त्या क्रमांकावर खेळायला यायला हवा होता. संपूर्ण सिरीजमध्ये युवराज चं योगदान प्रचंड होतं. पण तसं झालं नाही.  

रोहित शर्मा च्या करिअर ची पहिली सहा वर्षे तशी वाया गेली. पण २०१३ च्या चम्पिअन ट्रॉफी मध्ये धोनीने त्याला ओपनिंग करायला लावलं आणि तो एक उत्कृष्ट ओपनर म्हणून नावाजला गेलाय.

अशी अनेक उदाहरणे आपल्याला दैनंदिन जीवनात दिसून येतील. आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग साठी शिक्षणाची गरज नाही. ती एक विचार प्रक्रिया आहे. कुणाकडे ही असू शकते.

समजा, वर्गामध्ये शिक्षक शिकवत असताना एक विद्यार्थी मोबाईल वर गेम खेळत आहे., हे त्या शिक्षकाच्या लक्षात आलं. मग त्या शिक्षकाची प्रतिक्रिया काय? आपल्या सर्वाना माहित. पारंपारिक पद्धतीने विचार केला तर कुठलाही शिक्षक रागावेल किंवा रागावतोच. यातून काय होतं एकतर तो विद्यार्थी पुढच्या क्लास ला येणार नाही किंवा आला तरी फार लक्ष देणार नाही. एवढ्या विद्यार्थ्यांसमोर रागावल्याने शिक्षांबद्दल त्याचं मत नकारार्थी होऊन जाईल. मग सांगायचं कसं. ही परिस्थिती आजकाल प्रत्येक शिक्षक अनुभवतो. मला एखादा विद्यार्थी मोबाईल वापरताना दिसला की मी म्हणतो व्हेरी गुड. मल्टी-टास्किंग (Multi-tasking). असं म्हटलं की त्या विद्यार्थ्याच्या चेहऱ्यावर हास्य आल्याशिवाय राहत नाही. तो स्व:ताहून मोबाईल बंद करतो वापरणं.  

जिओ चं उदाहरण घ्या. असा काही बिजनेस प्लान घेऊन आले की इतर टेलीकोम कंपन्यांना पळता भुई थोडी झाली. कित्येक कंपन्या बंद झाल्या तर उरलेल्या अस्तित्व टिकविण्यासाठी संघर्ष करत आहेत.

IDEA says: An idea can change your life, but Jio came up with an idea and it changed the life of IDEA.

पतंजलीने नाही का आयुर्वेद हा धागा पकडून इतर कंपन्यांना आव्हान उभं केलं. किती तरी हजार कोटींचा टर्न ओव्हर आहे आता.

थोडक्यात काय तर आपल्याला जे अपेक्षित आहे ते करण्याची वेगळी पद्धत.

स्पर्धेचं युग आहे. यात टिकायचं असेल तर आउट ऑफ बॉक्स थिंकिंग शिवाय पर्याय नाही.

सचिन भगत (९९२२१२७३८५)

श्री संत गजानन महाराज अभियांत्रिकी महाविद्यालय,

शेगाव